Η Νευροεπιστήμη χαρτογραφεί τον εγκέφαλο και όχι τις προθέσεις του

 Του Ανδρέα Κ. Παπανικολάου*
Κάποτε, αρμοδιότητα για θεμελιώδη ερωτήματα όπως «ποια η φύση του ανθρώπου;» ή «τι είναι και σε τι εξυπηρετεί η συνείδηση;» είχαν, μεταξύ άλλων, η Ιστορία, η Ανθρωπολογία, η Νευροφυσιολογία, η Ψυχολογία, αλλά προπάντων η Μεταφυσική. Σήμερα, το αξίωμα αυτό το ασκεί ή πρέπει να το ασκεί -σύμφωνα με τις εξαγγελίες πολλών ενθουσιωδών θιασωτών της- ηεπιστήμη των νευρικών κυττάρων και του εγκεφάλου, η Νευροεπιστήμη. Στις λίγες γραμμές που έπονται, θα αποπειραθώ να εξηγήσω γιατί ο μεν ενθουσιασμός δικαιολογείται η δε αναγόρευση της Νευροεπιστήμης, σε αποκλειστική αυθεντία, για τέτοια θέματα, είναι αδικαιολόγητη και εν πολλοίς επιζήμια.Αρχίζω, λοιπόν, με το εύλογο του ενθουσιασμού: Μεταξύ άλλων τεχνολογικών θριάμβων που προάγουν τη Νευροεπιστήμη, προέκυψαν πρόσφατα και οι τεχνικές «λειτουργικής νευροαπεικονίσεως». Οι τεχνικές αυτές πράγματι αγγίζουν τα όρια της επιστημονικής φαντασίας διότι όχι μόνο απεικονίζουν την ανατομία του εγκεφάλου (όπως π.χ. η μαγνητική τομογραφία), αλλά απεικονίζουν και τις ηλεκτροχημικές διεργασίες εντός του, οι οποίες είναι αναγκαίες για τις αισθητικές, τις κινητικές και τις ψυχονοητικές λειτουργίες, όπως π.χ. η όραση, η μνήμη ή η εκφορά λόγου. Επιπλέον, ο κάθε απεικονιζόμενος σχηματισμός αυτών των διεργασιών έχει ιδιάζουσα μορφή, διαφορετική για κάθε λειτουργία, έτσι ώστε να είναι δυνατόν να αναγνωρίζουμε ποια λειτουργία τελεί το άτομο καθώς απεικονίζουμε τον εγκέφαλο του: Διαβάζει; Αναγνωρίζει πρόσωπα σε φωτογραφίες; Λύνει δύσκολα προβλήματα; Εξαγριώνεται, χαίρεται ή λυπάται;
Βέβαια, οι τεχνικές αυτές είναι πρόσφατες και μέχρι τώρα έχουμε κατορθώσει να απεικονίσουμε τα (ακόμα ατελή) περιγράμματα των σχηματισμών που αντιστοιχούν σε κάποιες μόνο βασικές λειτουργίες. Αλλά τα περιγράμματα αυτά βελτιώνονται με ραγδαίους ρυθμούς και κανείς δεν έχει λόγο να αμφιβάλλει ότι σύντομα θα απεικονιστούν με επαρκή ευκρίνεια οι σχηματισμοί όλων των βασικών λειτουργιών. Και αν η πρόβλεψη μου αυτή φαντάζει υπερβολικά αισιόδοξη μία σύντομη επίσκεψη στη διεύθυνση www.uth.tmc.edu/clinicaleuro ίσως σας πείσει για την εγκυρότητα της.
Σύντομα, λοιπόν, η Νευροεπιστήμη θα μας προσφέρει θησαυρό ανεκτίμητο: Τη γνώση του υλικού υποστρώματος των λειτουργιών, τη γνώση των νευρο-φυσιολογικών συνθηκών, του βασικού υποσυνόλου, δηλαδή, των αιτίων του ανθρώπινου ψυχισμού. Αρα, εύλογος ο ενθουσιασμός και δικαιολογημένες οι μεγάλες μας προσδοκίες.
Ωστόσο, το γεγονός ότι θα μπορούμε να αναγνωρίζουμε, βάσει των σχηματισμών, ότι π.χ. ο άλφα απεικονιζόμενος ανακαλεί κάποιες του αναμνήσεις ή ότι ο βήτα βιώνει βαθιά θλίψη, δεν σημαίνει ότι, επίσης, θα μπορούμε, βάσει των ίδιων σχηματισμών, να εννοήσουμε ποιες συγκεκριμένες αναμνήσεις βιώνει ο άλφα, γιατί να βιώνει αυτές και όχι κάποιες άλλες, ούτε εάν ο βήτα θα μπορούσε ή θα έπρεπε να καταστείλει τη θλίψη του, και ούτω καθεξής. Γιατί αυτό ισχύει, ενώ ποια ακριβώς είναι τα είδη των ερωτημάτων που είναι αδύνατο να απαντηθούν, βάσει τέτοιων μεθόδων, είναι θέμα που απαιτεί εκτενή ανάλυση και προϋποθέτει γνώση αυτών των μεθόδων (Βλ. π.χ. Andrew C. Papanicolaou fundamentals of functional brain imaging, 1998). Αλλά ελπίζω να είναι προφανές σε όλους, ειδικούς και μη, ότι η Νευροεπιστήμη αδυνατεί να απαντήσει τουλάχιστον σε ερωτήματα-(όπως κάποια από τα προηγούμενα) τα οποία αναφέρονται σε σκοπούς, σε προθέσεις, σε αξιολογικές κρίσεις και σε τελικά αίτια. Ελπίζω, δηλαδή, πως είναι προφανές ότι το να ξέρει κανείς ότι ο τάδε σχηματισμός εγκεφαλικής ενεργοποιήσεως αντιστοιχεί στη λειτουργία της μνήμης δεν σημαίνει ότι ξέρει και αν πρέπει ο απεικονιζόμενος να ανακαλεί τις αναμνήσεις που ανακαλεί κι όχι κάποιες άλλες, καθότι τα «πρέπει» και τα «δεν πρέπει» είναι, φύσει, μη απεικονίσιμα
Εν τω μεταξύ, για να διαλευκανθούν ζητήματα του τύπου «ποιοι είμαστε;», «πώς προκύψαμε;», «που πάμε και γιατί;» είναι αναγκαίο να απαντηθούν όχι μόνο
τα ερωτήματα στα οποία μπορεί να απαντήσει η επιστήμη των νευρώνων και του εγκεφάλου, αλλά και αυτά που η μεν Νευροεπιστήμη αδυνατεί να απαντήσει, ενώ οι δε άλλες μορφές έλλογης αναζήτησης ίσως μπορέσουν να απαντήσουν.
Οπότε είναι εντελώς αδικαιολόγητο να επιφορτίζουμε τη Νευροεπιστήμη με καθήκοντα στα οποία είναι φύσει αδύνατο να ανταποκριθεί. Είναι δε και παρακινδυνευμένο, στο μέτρο που κάθε ρητή ή άρρητη απόρριψη ή προγραφή εναλλακτικών τρόπων και μορφών έρευνας περιορίζει εκ των προτέρων την ελευθερία και μειώνει τις πιθανότητες ευόδωσης των αναζητήσεων του σκεπτόμενου ανθρώπου.

*0 κ. Ανδρέας Κ. Παπανικολάου είναι καθηγητής και διευθυντής του Τμήματος Κλινικών Νευροεπι-στημών του University of Texas - Houston Medical School στις ΗΠΑ.

sapfiros