Οι Έλληνες στον Ισπανικό εμφύλιο

Από τα χαρακώματα του Βερντέν και του Σομ, όπου η δυσωδία των περιττωμάτων ανακατώνονταν με την εξαθλίωση και το θάνατο, αναδύθηκε αποκαμωμένος, μα και συνειδητοποιημένος, ένας νέος Ευρωπαίος πολίτης. Ο 19ος αιώνας ουσιαστικά έκλεισε το 1918 και ο 20ος ανέτειλε σε έναν ολότελα διαφορετικό κόσμο. Τρία ήταν τα χαρακτηριστικά της νέας πραγματικότητας: η εξαχρείωση από τον πόλεμο, η επικράτηση των Σοβιέτ στη Ρωσία και η πολιτικοποίηση των ευρύτερων μαζών.

Καθώς ο μιλιταρισμός και ο σωβινισμός παραχωρούσαν τη θέση τους σε ειρηνιστικές, διεθνιστικές, ως και νιχιλιστικές τάσεις και καθώς σημειωνόταν σημαντική πολιτική μετατόπιση προς τα αριστερά, οι νικητές του Μεγάλου πολέμου αποζήτησαν την αναχαίτιση της κοινωνικής «διάβρωσης» με επίπλαστες παραχωρήσεις προς την εργατική και αγροτική τάξη. Στη Συνθήκη των Βερσαλιών (Μέρος ΧΙΙΙ – άρθρα 387 – 399) προβλεπόταν η δημιουργία του «Διεθνούς Καταστατικού Χάρτη για την Εργασία», ο οποίος θα ρύθμιζε άμεσα τα διεθνοποιημένα πλέον εργατικά ζητήματα. Η αναπάντεχη εδραίωση στη Ρωσία της εξουσίας των Σοβιέτ και οι εντεινόμενες πολιτικο-κοινωνικές ζυμώσεις και ρήξεις των επομένων δεκαετιών διέψευσαν τις προσδοκίες των ηγετών του καπιταλιστικού κόσμου. Η οικονομική κρίση του 1929 και η πολιτική αστάθεια της Ευρώπης συνδυασμένες με τον άκρατο, στείρο δογματισμό μέρους του αστικού πολιτικού κόσμου και την αδυναμία του να εκτιμήσει τα δεδομένα και να διαβλέψει τις εξελίξεις, οδήγησε σε συνθήκες πόλωσης και τελικά γεωπολιτικού αναθεωρητισμού.

Ισπανία

Στα πλαίσια αυτά η Β΄ Ισπανική Δημοκρατία ήταν θνησιγενής ήδη από την ανακήρυξή της το 1931. Άλλωστε οι δυνάμεις που την επέβαλαν χαρακτηρίζονταν από ασυμβίβαστη πολυποικιλότητα και αλληλοϋπονόμευση. Το Φεβρουάριο του 1936 το αποτελούμενο από αριστερούς και κεντρώους δημοκρατικούς Λαϊκό Μέτωπο κέρδισε τις εκλογές με σκοπό την εισαγωγή ουσιαστικών φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, ώστε να ανακουφισθεί μεγάλο μέρος του Ισπανικού λαού από την ανυποληψία και την αυταρχικότητα. Η νέα διακυβέρνηση, η οποία υποστηριζόταν και από τις μαρξιστικές πτέρυγες της αριστεράς, δεν είχε ριζοσπαστικές τάσεις ανατροπής του καθεστώτος. Οι προνομιούχοι όμως και η Καθολική εκκλησία, οι οποίοι δεν ανέχονταν ούτε τη ρεφορμιστική πολιτική, μα και πολύ περισσότερο την αποχή από την εξουσία, διακήρυξαν τον επικείμενο κίνδυνο της κόκκινης συνομωσίας αποζητώντας τη ρηξικέλευθη αναδιάταξη στους βωμούς της παλαιάς κυριαρχίας.

Έτσι, όταν το βράδυ της 17ης προς τη 18η Ιουλίου 1936 οι Εθνικιστές στρατηγοί εκδήλωσαν το pronunciamento, αβυσσαλέα πάθη έσπρωξαν ένα λαό στον όλεθρο της αλληλοεξόντωσης. Οι Εθνικιστές, αποτελούμενοι από Καρλιστές, μοναρχικούς, Ισπανούς εθνικιστές, φαλαγγίτες, Καθολικούς, προάσπιζαν τοn «Χριστιανικό πολιτισμό» από τις «κόκκινες ορδές» της νόμιμης Ισπανικής κυβέρνησης, την οποία υποστήριζαν Βάσκοι και Καταλανοί, φιλελεύθεροι, σοσιαλιστές, κομμουνιστές και αναρχικοί. Με την έναρξη των εχθροπραξιών και χωρίς καμμία χρονοτριβή οι μεγάλες δυνάμεις εκδήλωσαν τις προθέσεις τους, άλλοτε φανερά και άλλοτε με υποκρισία και διγλωσσία. Γερμανοί και Ιταλοί διαβλέποντας τα διπλωματικά και στρατηγικά οφέλη από την επικράτηση στην Ιβηρική ένος φασιστικού καθεστώτος συνέδραμαν τους Εθνικιστές με έμψυχο και άψυχο υλικό. Οι Βρετανοί, οι οποίοι ήθελαν να φαντασιώνονται ότι, το αποτέλεσμα των εκλογών του Φεβρουαρίου ήταν μία νέα εκδοχή «κερενσκισμού» στη νοτιοδυτική Ευρώπη, διατράνωσαν την «ουδετερότητα» τους παγώνοντας τις καταθέσεις της νόμιμης Ισπανικής κυβέρνησης, επιβάλλοντας εμπάργκο πώλησης πολεμικού υλικού προς αυτήν και πιέζοντας τον Μπλουμ και το Λαϊκό Μέτωπο της Γαλλίας να απόσχει από κάθε ενέργεια βοηθείας προς τους Δημοκρατικούς.

Οι Σοβιετικοί από την πλευρά τους, μη θέλοντας να προκαλέσουν τη γηραιά Αλβιώνα, έσπευσαν να βοηθήσουν τους υπερασπιστές της δημοκρατίας αποστέλλοντας εμπειρογνώμονες και εξοπλισμό, τόσο όσο θα διασφαλιζόταν η αποτροπή κατάληψης της εξουσίας από τις δυνάμεις του Φράνκο.

Ελλάδα και Ισπανικός Εμφύλιος

Τα συναισθήματα, που προκάλεσε στην Ελλάδα η αδελφοκτόνος σύρραξη δεν είναι εύκολο να διακριβωθούν, αφού η εσωτερική πολιτική κατάσταση δεν άφηνε περιθώρια έκφρασης. Ο αστικός κόσμος και ο τύπος του, ανήσυχοι από το ενδεχόμενο μιας «ερυθράς μηχανορραφίας της 3ης Διεθνούς», τάχθηκαν ανεπιφύλακτα με το μέρος της Εθνικιστικής Ισπανίας. Ιδιαίτερα μάλιστα μετά την 4η Αυγούστου, οπότε και οι ειδήσεις τελούσαν υπό τη χειραγώγηση του «Τρίτου Ελληνικού Πολιτισμού», η γραμμή ήταν σταθερά αντιδραστική. Εώς και ο μεγάλος Ν. Καζαντζάκης, ανταποκριτής της συντηρητικής «Καθημερινής» στην Ισπανία, σε άρθρο του της 20ης Ιουλίου 1936 εξεδήλωσε το θαυμασμό του για τον Φράνκο και την αναγκαιότητα των ενεργειών του. Από την πλευρά της η επίσημη Ελληνική πολιτεία, δέσμια των ιδεολογικών της προσανατολισμών και της φρασεολογίας της, χρησιμοποιούσε τις εξελίξεις της Ισπανίας για να δικαιολογήσει το δικό της καταπιεστικό χαρακτήρα.

Παρόλα αυτά το επίσημο κράτος αναγκάστηκε εκ των συνθηκών να προβεί σε ένα παράδοξο. Κατά τη δεκαετία του ΄30 η Ελλάδα βρέθηκε προ αδιεξόδων, τόσο οικονομικών, όσο και πολιτικών. Η δυσχερής θέση της οικονομίας ανάγκασε την κυβέρνηση να προβεί σε αναστολή πληρωμών του εξωτερικού χρέους το Μάιο του 1932, ενώ παράλληλα η διεθνής κατάσταση υπαγόρευε την επιτακτική και άμεση ανάγκη για εξοπλισμούς. Η έκρηξη του Ισπανικού εμφυλίου, η σύσταση της «Επιτροπής μη Επεμβάσεως» σε αυτόν (Αύγουστος 1936) και η ανάγκη της νόμιμης Ισπανικής κυβέρνησης να αναζητήσει παράπλευρους ανεπίσημους διαύλους για την προμήθεια πολεμικού υλικού κατέστη μια χρυσή ευκαιρία για το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, όπως αυξήσει τα συναλλαγματικά αποθέματα του Ελληνικού κράτους. Ο Μεταξάς, παραβλέποντας τους ιδεολογικούς δεσμούς του με τον Φράνκο, σε συνεργασία με τον ευφυέστατο Μποδοσάκη, γενικό διευθυντή της «Ελληνικής Εταιρείας Πυριτιδοποιείου Καλυκοποιείου», οργάνωσαν το εμπόριο όπλων και φυσιγγίων προς τους δημοκρατικούς, επιχείρηση που εξελίχθηκε σε άκρως κερδοφόρα.

Ο Ελληνικός λαός και η συμμετοχή του στον Εμφύλιο της Ισπανίας

Η ανταρσία των στρατηγών, η προσπάθεια βίαιης αναστροφής της φιλελευθερης πορείας της Ισπανίας συνεκίνησε απλούς πολίτες σε όλο τον κόσμο, οι οποίοι αφουγκράστηκαν το σπαραγμό της χειμαζομένης δημοκρατίας, το βρυχηθμό του ολοκληρωτισμού και της αντίδρασης, και έσπευσαν να υπερασπισθούν τη δικιά τους υπόθεσή ενάντια στα σχέδια των συναλλασσομένων (...). Πραγματικός ήρωας είναι ο ανώνυμος και χιλιάδες τέτοιοι διαφόρων εθνικοτήτων και πολιτικο-ιδεολογικών αποχρώσεων διείδαν στον αγώνα της Β Ισπανικής Δημοκρατίας την επερχόμενη λαίλαπα και συνέτρεξαν από την πρώτη στιγμή στο πλευρό της.

Το Δεκέμβριο του 1936, η Κομιντέρν αποφάσισε τη σύσταση τμημάτων εθελοντών, κομουνιστών και μη, οι οποίοι θα πολεμούσαν ενάντια στις δυνάμεις του Φράνκο και τα οποία έμειναν γνωστά ως «Διεθνείς Ταξιαρχίες». Στα τρία χρόνια, που διήρκεσε ο πόλεμος, 50.000 άνθρωποι από 55 χώρες, όλων των κοινωνικών στρωμάτων, αγωνίστηκαν για την ελευθερία. 10.000 από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ. Στην Ελλάδα, καθώς λίγες μόνο ημέρες μετά το πραξικόπημα της Ισπανίας επεβλήθη το δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου (...), οι συνθήκες δεν ευνοούσαν τη συμμετοχή Ελλήνων εθελοντών, αφού η κυβέρνηση έκλεισε όλες τις εξόδους της χώρας. Παρ’ όλα αυτά ένας ανεξακρίβωτος αριθμός αγωνιστών, γύρω στους 300, έφθασαν στην Ιβηρική και πολέμησαν στο πλευρό των «Διεθνών Ταξιαρχιών».

Οι πιο πολλοί από αυτούς ήσαν Έλληνες και Κύπριοι του εξωτερικού, αν και ανάμεσα τους βρέθηκαν και αρκετοί γηγενείς. Τους τελευταίους βοήθησε η Ναυτεργατική Ένωση Ελλάδος, η οποία μεταφέρθηκε στη Μασσαλία, μετά την επικράτηση του Μεταξά. Ο κύριος όγκος των Ελλήνων εθελοντών προέρχονταν από την εργατική τάξη, αν και συμμετείχαν και διανοούμενοι και επιστήμονες. Χαρακτηριστική η περίπτωση του Δημήτρη Γιωτόπουλου ή Βίττε, αρχειομαρξιστή και υπαρχηγού του Τρότσκυ, ο οποίος πολέμησε στο πλευρό του τροτσκυστικού POUM και τελικά συνελήφθη το 1937, όταν οι σταλινικοί αποφάσισαν να εκκαθαρίσουν τις αντίζυγες φράξιες των δημοκρατικών, ώστε να εμφανισθούν ως αποκλειστικοί μαχητές κατά του ολοκληρωτισμού.

Στο έργο του για τον Ισπανικό Εμφύλιο το 1940 ο Χέμινγουεϊ αναρωτήθηκε «Για ποιον κτυπά η καμπάνα;». Κι όμως αυτή είχε σημάνει αρκετά νωρίτερα, όταν οι ηγέτες του καπιταλιστικού κόσμου εθελοτυφλώντας μπρος στις ραγδαίες κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις, που ακολούθησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ανασκουμπώθηκαν στα κεκτημένα απολιθωμένοι μπρος στο δέος του Σοβιετικού πειράματος και υποβοήθησαν έμπρακτα τον σκοταδισμό και τον ολοκληρωτισμό. Αγνόησαν τη ρήση του Ταλλεϋράνδου: «Όλα μπορεί να τα κάνει κανείς με τις λόγχες, εκτός από το να καθήσει πάνω τους». Και πράγματι πριν περάσει πολύς καιρός έδρεψαν τους καρπούς της μονολιθικότητας τους και της υποκρισίας τους.


πηγή:www.alliapopsislade